• biên tập bởi lê hoàng thạch*

Thưa các bạn, trong giới chế tạo đồng hồ độc lập thế kỉ 20-21, chúng ta có rất nhiều cái tên, như George Daniels, Philippe Duford, F.P.Journe, Speake Marin, Daniel Roth, Konstantin Chaykin, Vincent Calabrese…. Trong số những người này, được xếp vào hàng đỉnh cao nhất, mà theo cách nghĩ của rất nhiều tay chơi và nhà nghiên cứu là George Daniels và Philippe Duford. Tuy nhiên, có rất nhiều tài liệu đã bỏ sót một cách đáng tiếc, về một nhân vật cực kì “ mạnh mẽ” – có thể nói là một trong những người giỏi nhất trong những người giỏi nhất thuộc thế hệ của ông, kĩ năng chế tạo và phục chế thuộc vào hàng đỉnh cao nhất của chóp kim tự tháp thợ đồng hồ thế kỉ 20-21. Những sản phẩm hiếm hoi của ông hiện đang nằm trong bộ sưu tập của những tay chơi có trình độ nhất tại Châu Âu, nhưng tên tuổi thì gần như “ tậm tịt” trong giới truyền thông, mãi tới khi ông mất vào năm 2009 thì các bài viết mới hé lộ dần về cuộc đời của vĩ nhân này! Bài biết sẽ cung cấp cho bạn những thông tin nhanh mà đến nay đã được công bố, các dữ kiện về ông có lẽ chưa được hoàn thiện lắm, tuy nhiên cũng là cần thiết để hiểu được một nhân vật “ rồng chầu, hổ phục” trong giới Chế tạo đồng hồ đương đại. 

ÔNG LÀ AI ? 

Derek Pratt (1938-2009) sinh ra ở Orprington, Miền Nam nước Anh. Ông đam mê cơ khí từ nhỏ, khi lớn lên được đào tạo tại trường kĩ thuật Beckenham, đến năm 1956 thì được đào tạo tại trường Đồng hồ tại đại học quốc gia Luân Đôn. Những người biết đến Derek Pratt thường so sánh các tác phẩm của ông với người bạn thân là George Daniels – nghệ nhân đồng hồ bậc thầy đã sáng tạo ra bộ thoát đồng trục và sản xuất ra chiếc Space Travelers Trị giá 4.3 triệu đô la. 

Nhắc đến tuyệt tác của Derek Pratt, người ta sẽ phải nhắc đến chiếc đồng hồ bỏ túi Double Wheel Remontoir Tourbillon. Chiếc đồng hồ này đã tham gia cuộc thi Prix Abraham Louis Breguet, tổ chức năm 1996 do quỹ Breguet tài trợ để đánh dấu 250 ra đời của nghệ nhân bậc thầy. Chiếc đồng hồ của Derek đã hoàn thiện và cải tiến hai phát minh của Breguet – gồm bộ thoát bánh kép và Tourbillon nên nó đã dành quán quân

KẾ THỪA DI SẢN BREGUET 

Trong chuyển động của một cỗ máy cơ học, chính cơ cấu chuyển động cuối cùng sẽ truyền năng lượng của dây cót sang trạng thái cân bằng. Cơ chế thoát “ đòn bẩy” cổ điển đã được áp dụng trong rất nhiều năm, Trong hàng triệu chiếc đồng hồ cơ học. Nhưng xét trên mặt kĩ thuật, nó vẫn chưa đạt yêu cầu. Hoạt động giữa răng bánh xe thoát và Pallet giống như một cái đục bị ép dọc theo một cái nêm, sản sinh ma sát và cần bôi trơn. Khi bôi trơn trục quay, dầu vẫn còn đọng trong lỗ trục, nhưng trên các Pallet thoát dầu, dầu vẫn bị cọ xát nhiều lần. Đây chính là lý do khiến đồng hồ phải được bảo dưỡng thường xuyên hơn, hơn nữa phần năng lượng được đưa tới bộ thoát có thể bị biến đổi trong suốt thời gian vận hành ( yếu đi). 

Những chiếc đồng hồ quan trọng nhất của Derek được sản xuất với mục tiêu : cải thiện hiệu quả cho bộ thoát đồng hồ, và cung cấp thêm sức mạnh cho bộ cân bằng. Việc sử dụng Tourbillon đã tăng thêm phần hấp dẫn và hiệu suất cho đồng hồ bỏ túi, bởi chúng hầu như chỉ nằm theo chiều dọc khi để trong túi hoặc cầm trên tay. 

                                      một mẫu tourbillon remontoir bánh kép

chiếc bạn thấy trong ảnh là Derek Pratt Double-Wheel Remontoir Tourbillon, mặt số được làm thủ công bằng tay, chia thành các phân vùng khác nhau, với hai vòng cung hình rẻ quạt ở nửa phần trên mặt số : bên trái hiển thị Dự trữ cót, còn bên phải hiển thị Nhiệt kế ( chưa rõ chỗ này, hình như là tỉ số nén của remontoir) theo phong cách Breguet. 

cỗ Tourbillon sở hữu bánh xe đôi, nếu trong loại Tourbillon thông thường, bánh xe thứ 3 của liên hợp bánh răng sẽ làm quay khối Tourbillon, trọng tâm chuyển về bánh xe thứ 4 với bánh răng khớp với bánh xe thoát, làm quay cả cỗ Tourbillon. 

Trong bộ thoát bánh kép, thì các bánh thoát đôi phải quay ngược chiều nhau, chúng thay phiên điều khiển sự cân bằng qua lại. Nghệ Nhân George Daniels đã cải tiến bằng cách sử dụng các liên hợp bánh răng riêng biệt cho mỗi bánh thoát. Derek cũng đã áp dụng bộ thoát bánh kép phức tạp này cho chiếc đồng hồ của ông. các bạn cũng lưu ý rằng mỗi bánh xe thoát mang bên trong một cuộn lò xo nhỏ, nó tương tự như lò xo cân bằng, khi một cái truyền xung lực thì cái kia quấn lại, đây chính là cơ chế bảo toàn lực Remontoir phức tạp. 

NHỮNG NĂM THÁNG Ở URBAN JURGENSEN & SONNER ( UJS) 

Những tác phẩm được biết đến rộng rãi nhất của ông khi ông làm cho UJS. Đây là một công ty Đan Mạch -Thuỵ Sỹ có từ thế kỉ 18, nó đã lụi tàn trong thế kỉ 20 và sau đó được một người bạn của ông mua lại – ông ta là một nhà sản xuất đồng hồ kiêm doanh nhân Peter Baumberger. Ông này là người đầu tiên mua lại nhãn hiệu UJS vào năm 1979, sau đó bán lại vào năm 1985.

Những thương hiệu mờ nhạt kiểu như thế này, thường được gọi với cái tên ” công ty hộp giày” theo cách nói của dân trong ngành đồng hồ, bởi nó chẳng có gì ngoài cái tên và một chiếc hộp bé xíu tượng trưng cho di sản của công ty. Trong trường hợp của UJS, hãng vẫn còn lưu trữ khoảng 90 cỗ máy đồng hồ bỏ túi có tính lịch sử. Peter đã lên kế hoạch kiếm tiền, dưới sự trợ giúp của Derek bằng cách : bổ sung các tính năng cực kì phức tạp vào những cỗ máy có sẵn này, và bán cho các nhà sưu tập lắm tiền nhiều của! 

Như bạn có thể thấy ở trên là một chiếc đồng hồ bỏ túi đã được hoán cải từ cỗ máy gốc, nó sở hữu lịch vạn niên, điểm chuông tới phút, lịch tuần trăng và Chronograph Kép Split-Second ( Ratrapantte). Chỉ có bộ điểm chuông là một phần của cỗ máy ban đầu, toàn bộ các tính năng khác đều được gắn thêm vào bởi Derek. 

Trong bức ảnh ở trên đây, chúng ta lại thấy một biến thể khác được hoán cải, sở hữu tính năng lịch vạn niên, Lịch tuần trăng, phương trình thời gian; ở phần máy phía sau lại cung cấp thêm tính năng theo dõi sự khác biệt giữa ” thời gian mặt trời” và ” thời gian trung bình” khi nó biến động qua các năm. Chiếc đồng hồ được đặt ở trong một bộ vỏ có tên là ” Thợ săn” ( vỏ đồng hồ quả quýt cho dân săn bắn thời xưa) với nắp bản lề, núm vặn chỉnh ở vị trí 3 giờ. Loại vỏ này được thiết kế để cầm bằng tay trái, với núm chỉnh hướng vào các ngón tay giúp bạn mở nắp xem giờ dễ hơn, khi đang vừa cưỡi ngựa vừa săn Thú cùng đàn chó săn. Hoạt động này hiện nay đã bị cấm tại Anh Quốc.

Khi quan sát phần máy ở nắp sau, ta có thể thấy mức độ hoàn thiện của đồng hồ là rất cao, nó nằm ở góc khuất ít nhìn thấy, cho thấy được sự tận tâm tuyệt vời đối với những kĩ năng thủ công. Mặt trăng và các ngôi sao làm từ vàng, bộ phận Cam phía trên mặt trăng là phương trình thời gian. Bánh xe đối diện với đĩa mặt trăng lập trình 48 tháng trong chu kì năm nhuận. 

Derek cũng thể hiện một loạt những kĩ năng đáng nể đối với những chiếc đồng hồ Tourbillon hình bầu dục. Ông đã tự chế tạo toàn bộ mọi thành phần cấu tạo, bao gồm cả vỏ, mặt số và mặt kính bầu dục lồi. Mọi công việc được thực hiện với tiêu chuẩn cao nhất. Phần mặt số được làm từ bạc khắc thủ công, có phong cách thiết kế khá giống với Daniels. 

Kĩ năng khắc mặt số đòi hỏi rất nhiều ” hoa tay”, sau mỗi lần cắt khắc lên mặt số thì phải chỉnh lại máy khắc một lần. Bất kì sự mất tập trung nào cũng đều phải trả giá bằng cách thực hiện lại từ đầu. 

                            derek làm việc với máy khắc mặt số thủ công

Mỗi mẫu mặt số bao gồm nhiều loại hoa văn, mỗi phân vùng hoa văn được ngăn cách bởi một đường rãnh sâu hoặc chèn vào một miếng kim loại độc lập. Một số nhà xuất lại dùng cách lắp ráp nhiều miếng phân vùng khác nhau tạo nên mặt số. Từ năm 1990, những mẫu UJS mới được trẻ hoá bằng các mẫu đeo tay bản giới hạn, sử dụng máy Frederic Piguet hiện đại với các tính năng phức tạp, như lịch vạn niên, lịch tuần trăng, thang báo cót. Ở giai đoạn này, Derek quyết định dạy cho Peter cách sử dụng máy khắc vân mặt số.  Bản thân Peter khi ấy muốn tạo ra một chiếc đồng hồ đeo tay độc đáo, với một bộ thoát tương tự như những chiếc đồng hồ Hàng hải thời xưa. Tuy nhiên đây là một thách thức cực lớn, bởi những bộ thoát kiểu này chỉ thích hợp cho môi trường tương đối ổn định, nhưng khi đeo lên cổ tay với những rung chấn, thay đổi hướng liên tục thì không phải điều dễ mà làm được. 

                                           một mặt số bị khắc hỏng…..

                                                 zoom rất kĩ mới thấy

Derek đã có thể tạo ra một nguyên mẫu thử nghiệm, nhưng đến năm 2008 ông bị bệnh ung thư tiền liệt tái phát vào qua đời vào năm sau. Peter sau đó đã bán UJS cho tiến sĩ Helmut Crott, người đã sáng lập một đơn vị đấu giá cùng tên người Đức, và sau đó Peter cũng qua đời vào năm 2010. Đến năm 2014, Cott bán lại công ty cho Soren Pertersen, cựu giám đốc điều hành Nokia, công ty đã trở về tay người Đan Mạch trong khi trụ sở vẫn nằm tại Mỹ. 

NHÀ CHẾ TẠO ĐỒNG HỒ ĐỘC LẬP

Ở phần trên chính là mô tả phần công việc của Pratt trong các hoạt động thương mại, tuy nhiên đó vẫn chưa phải là mọi thứ về ông! Sở thích của Derek Pratt chính là tự chế tạo những chiếc đồng hồ thật độc đáo, hoàn toàn bằng tay từ đầu đến cuối – nó giống như một đầu bếp sẽ chế biến món ăn từ những nguyên liệu thô. Ông làm công việc chế tạo độc lập tại xưởng riêng của mình, bao gồm hai tầng bên trong ngôi nhà rộng rãi của ông tại sườn đồi ở Balm Bei Gunsberg, cách zurich khoảng 1 giờ về phía tây. Chúng ta sẽ nói sơ một chút về quá khứ của ông. 

Derek Pratt sinh ra tại Anh vào năm 1938, thuở nhỏ ông từng chế tạo máy bay mô hình, sử dụng thành thạo máy tiện, khi gia nhập đại học quốc gia về kĩ nghệ đồng hồ năm 1956, ômg được cho là một người có triển vọng nhất, tuy nhiên đáng tiếc là ông chứ bao giờ tốt nghiệp xong trường này! Theo tư liệu thì vào năm cuối cùng, sinh viên sẽ phải hoàn thành việc lắp ráp một chiếc đồng hồ bỏ túi. Tuy nhiên tại thời điểm đó, nền công nghiệp đồng hồ Anh quốc đã suy yếu nên việc này đã bị huỷ bỏ. Derek cảm thấy mất niềm tin, do đó ông đã bỏ đi khỏi ngôi trường. Ngay sau khi bỏ học, người dạy kèm cho ông là Andrew Fell đã đưa ông vào làm tại công ty của mình, Derek được cử đến Thuỵ Sỹ để chế tạo những  đầu phun hàn nhỏ cỡ 25 micron, nó rất cần thiết trong lĩnh vực điện tử vi mô khi đó đang phát triển mạnh. Derek cũng chế tại rư một cơ chế dùng để ghi thông tin trong hộp đen máy bay. 

Tại Thuỵ Sỹ vào năm 1972, ông quyết định sẽ trở thành một nhà chế tạo độc lập, và nhanh chóng nổi tiếng vì có thể đảm đương những dự án phục chế đồng hồ có độ khó cao. Đây là cách mà ông gặp được Peter Baumberger, lúc đó là một tay sưu tầm. Vào thời điểm khủng hoảng thạch anh, sự suy tàn của đế chế đồng hồ cơ khí đã giúp Derek có thể mua được những cỗ máy trợ giúp sản xuất đồng hồ cơ với độ chính xác cao, với giá như mua phế liệu! Có vẻ như nhà xưởng của ông có nhiều sự trùng lặp về các loại máy móc, nhưng nó vẫn hiệu quả. 

                                                   Peter Baumberger

Sau khi đã có được hệ thống máy hỗ trợ, ông bắt đầu chế tạo đồng hồ thủ công. Mặc dù có các máy cơ khí hỗ trợ nhưng thực tế công việc chủ yếu lại được hoàn thành bởi một chiếc cưa nhỏ, cùng với một máy tiện loại bé vận hành bằng tay. Ông đã làm việc từ những bản phác thảo thô, không hề có bản thảo kĩ thuật! Ông cho rằng những bản thảo kiểu đó buộc bạn phải đi theo nó, nhưng để chế tạo nên một chiếc đồng hồ độc đáo thì bạn phải lấy nó ra từ trong đầu, chứ không nên vẽ ra ( ý là nghĩ đến đâu làm đến đó). 

Bản thân Derek cũng rất may mắn, ngay sau khi bỏ học, ông đã thành lập một công ty kĩ thuật với một người bạn thời bé nhưng có cùng chí hướng, có tên là Derek Goldsmith. Người Anh khi ấy đang có nhu cầu liên quan đến bình tắm nóng lạnh – điều chỉnh chính xác giữa hai dòng chảy. Hai người bắt đầu làm việc trên một van điều chỉnh, chiếc Van này sau đó đã được bán với cái tên Aqualisa, khi đó Derek đã rời đi Thuỵ Sỹ còn ông bạn thân ở lại thì biến thành triệu phú! Sau này chính người bạn này là người đã dùng tiền tài trợ cho các dự án lớn của Derek bằng cách mua những chiếc đồng hồ của ông, đáng chú ý là chiếc Remontoir Tourbillon hai bánh được mô tả ở phần đầu của bài viết, sau đó ông còn chế tạo thêm loại Tourbillon một bánh dùng cho đồng hồ đeo tay. 

                                                         Derek Goldsmith

Trong một tourbillon thông thường, bánh xe thoát được điều khiển bởi chuyển động quay của bánh xe Tourbillon. Còn bên trong cơ chế của Pratt có sự gián đoạn giữa bánh xe thoát và bánh răng. Bánh xe thoát không được cố định vào trụ, mà quay tự do trên nó, phía bên dưới được gắn cố định vào bánh xe đẩy – nó giống bánh xe thoát nhưng ít răng hơn. Bánh xe rút được nối với bánh xe thoát bằng một lò xo xoắn ốc, vật nay được quấn và giải phóng sau mỗi giây tạo ra lực không đổi. ( còn nhiều phần sau nghiêng kĩ thuật quâ nên bỏ)

DEREK VÀ DANIELS

Daniels, một người đam mê xe hơi cổ điển (trái) và Pratt (phải) cùng Grahame Brooks, Giám đốc kinh doanh của Audemars Piguet, Vương quốc Anh, vào năm 1986, trên đường đến thăm nhà máy của hãng ở Thụy Sĩ trong chiếc “Blower Bentley” số YU3250 nổi tiếng năm 1928 của Daniels để thử. để AP quan tâm đến việc áp dụng cơ chế Co-Axial.

Daniels lớn hơn Derek 12 tuổi, Có lẽ Derek cũng đạt được một trình độ tương đương thông qua các tác phẩm của ông. Trong nhiều năm, họ thường trò chuyện qua điện thoại mỗi sáng chủ nhật để trao đổi ý kiến. Các bản phác thảo được trao đổi qua fax. Mặc dù George chưa bao giờ đề cập, nhưng thực tế là Derek đã chế tạo nhiều thành phần cho đồng hồ của George, đặc biệt là bánh thoát đôi rất khó ở trung tâm bộ thoát đồng trục. Các mối quan hệ cũng như kĩ năng ngôn ngữ của Derek  đã đóng vai trò quan trọng, khiến Omega phê duyệt dự án sử dụng bộ thoát đồng trục. 

SAO CHÉP H4 CỦA JOHN HARRISON

Từ khi còn bé, Derek đã rất thích đến thăm bảo tàng hàng hải quốc gia tại Greenwich, ông bị mê hoặc bởi những chiếc đồng hồ đi biển của John Harrison, bao gồm cả chiếc H4 từng đoạt giải thưởng kinh độ, mó được trưng bày và vẫn chạy trong những năm tháng ấy, ông quyết tâm phải tạo ra một bản sao của siêu phẩm này. 

Đây vốn không phải nhiệm vụ dễ dàng gì bởi thông tin về nó quá ít, còn bảo tàng thì luôn từ chối hợp tác với các nhà sản xuất mong muốn tạo ra bản sao, đương nhiên họ sẽ không bao giờ phép bạn chạm vào nó. Trong nhiều năm, người ta đồn rằng sự kiểm soát gắt gao này bởi lý do an ninh, khi chiếc H4 vốn thuộc về lực lượng Hải Quân Anh. Trong thiết kế của mình, Harrison đã rất khéo léo che giấu nhiều chi tiết của cơ chế, nếu anh muốn tái tạo nó thì phải thử nghiệm rất nhiều. Những cuối cùng thì cỗ máy bản sao đã đạt được nhiều tiến bộ tuyệt vời, các thợ thủ công đã được tuyển dụng để chế tạo một bộ vỏ bạc cực lớn, mặt số tráng men thuỷ tinh lớn và hoàn thành công đoạn chạm khắc. 

Thật không may, do tình trạng sức khoẻ ngày càng yếu mà Derek không bao giờ có thể hoàn thành xong dự án này. Trong những tháng cuối đời, Derek đã tham vấn ý kiến rất chuyên sâu với các nhân viên từ nhà máy Sản xuất Charles Frodsham, và chính những người này đã kế thừa ông hoàn thành dự án vào năm 2014, kịp thời gian để đưa chiếc đồng hồ bản sao có tên là Pratt-Frodsham H4 tham dự bảo tàng thế giới, nhân kỉ niệm 300 năm hội đồng kinh độ thành lập. 

Chuyển động của Pratt-Frodsham H4. Cạnh của tấm đồng hồ có khắc “Derek Pratt AD 2004 ~ Chas. Frodsham & Co AD 2014 ”.

Quy trình chế tạo bản sao H4 đã được dựng thành bộ phim ngắn có tên ” Nghiên cứu chi tiết về H4″. Bộ phim nói về những chi tiết kĩ thuật, các quy trình đặc biệt để tạo ra bản sao Hoàn hảo. Sau cái chết của Derek Pratt, một cuộc hội thảo và triển lãm tưởng niệm đã được tổ chức tại học viện đồng hồ Anh Quốc vào năm 2009. Các hồ sơ, tài liệu do Derek viết đã được nhà trường xuất bản trong cuốn ” Derek Pratt, Watchmaker”. 

DI SẢN

Theo gợi ý của Derek, Hãng Frodsham đã quyết định kết hợp bộ thoát bánh kép của Daniels vào đồng hồ đeo tay thành công, nó được chế tạo hoàn toàn In-House. Đồng hồ của Hãng này có hai ổ dẫn động bởi hai dãy bánh răng riêng biệt, vận hành ở tần số 21.600 vph. Cơ chế này gần như không có ma sát và không cần bôi trơn. Bên cạnh đó, một chiếc đồng hồ có sở hữu lực liên tục của Derek, đã được cặp đôi người Mĩ Stewart Lesemenn và Ron DeCorte phát triển, dưới nhãn hiệu Derek Pratt. 

Bộ chuyển động của Đồng hồ đeo tay Frodsham Double Impulse Chronometer được tiết lộ gần đây với bộ thoát máy đo thời gian Daniels.

Bộ chuyển động của đồng hồ Derek Pratt do Ron DeCorte phát triển từ nguyên mẫu do Derek lên kế hoạch. Các thùng động cơ đôi cung cấp sức mạnh cho bộ thoát lực không đổi. Chúng có thể được gọi là thùng bay hoặc thùng nổi vì chúng thiếu cầu.

Kí ức về Derek Pratt sẽ dần nhạt Phai, và biến mất theo sự tồn tại của những người hiếm hoi biết đến ông! Nhưng những di sản, nền móng mà ông để lại sẽ còn mãi. Với tư cách là một thợ chế tạo động hồ, ông ấy là một trong những người giỏi nhất trong thế hệ của mình!